ROZWÓJ MOWY

Etapy rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym

Mowa to umiejętność, którą dziecko przyswaja sobie poprzez naśladowanie osób z najbliższego otoczenia, nie jest to niestety sprawność wrodzona. Kilkukrotne powtarzanie nazw przedmiotów, które znajdują się
w pobliżu dziecka, pozostawia ślady słuchowe w jego mózgu. Kiedy później dziecko usłyszy daną nazwę potrafi zrozumieć znaczenie tego wyrazu, a po pewnym czasie potrafi także nazwać przedmiot. W tym samym czasie kształtuje się u dziecka umiejętność wyczucia ułożenia narządów mowy – tzw. kinestezacja. We właściwych strukturach mózgu powstają stereotypy czuciowo-ruchowe tzn. możliwości wykonywania ruchów, które są swobodnie realizowane pod kontrolą słuchu. Z czasem utrwalają się skojarzenia pomiędzy czuciem napięcia mięśniowego narządów mowy przy artykulacji głosek, a usłyszanymi dźwiękami. Każde dziecko stopniowo uczy się kierować ruchami różnych grup mięśni, które biorą udział w mówieniu. Odbierane wrażenia kinestetyczne i słuchowe umożliwiają dziecku kontrolowanie ruchów narządów mowy.

Rozwój mowy dziecka kształtuje się kilka lat i zależy między innymi od właściwości wrodzonych danego organizmu. W procesie tym można wyodrębnić kilka okresów, których czas trwania u dziecka prawidłowo rozwijającego się określić można w następujący sposób:

od urodzenia do 1 roku życia – okres melodii (sygnału apelu)
od 1 do 2 roku żucia – okres wyrazu (sygnału jednoklasowego)
od 2 do 3 roku życia – okres zdania (sygnału dwuklasowego)
od 3 do 7 roku życia – okres swoistej mowy dziecięcej (swoistych form językowych).

W procesie nabywania mowy dziecko musi osiągnąć sprawność językową w czterech aspektach. Te cztery płaszczyzny to: rozumienie mowy, tworzenie słownika oraz umiejętność budowania zdań i opanowanie poprawnej wymowy – wszystkie one wzajemnie się dopełniają. Należy do tego dodać jeszcze warunki konieczne do osiągnięcia kompetencji nadawczej dziecka, a należą do nich: dojrzałość narządów mowy, psychiczna gotowość do mówienia (dojrzałość mózgu, przede wszystkim pól kojarzeniowych), poprawny wzór do naśladowania oraz możliwość ćwiczenia mowy.

Okres przedszkolny przypada na tzw. okres zdania i rozpoczyna się między 2 a 3 rokiem życia. Cechują go początkowo zdania dwuwyrazowe. Jest to czas intensywnego doskonalenia się mowy. Dziecko zaczyna rozumieć słowa wypowiadane przez członków rodziny, a także dotyczące aktualnych wydarzeń
i przedmiotów będących w kręgu jego zainteresowań. Początkowo zdania są wyłącznie twierdzące, ale dość szybko pojawiają się zdania pytające i rozkazujące. Z części mowy natomiast używane są najczęściej rzeczowniki, jako nazwy konkretnych przedmiotów z otoczenia. Czasowniki początkowo używane w formie bezokolicznika, wkrótce wypowiadane są w czasie teraźniejszym, przyszłym jak i przeszłym. Dwulatek używa już kilkunastu przymiotników i posługuje się też spójnikami. Artykulacja daleka jest jeszcze od prawidłowej, jeżeli jakaś głoska sprawia kłopoty podczas wymowy zastępowana jest łatwiejszą. Między 2 i 3 rokiem życia dziecko przyswaja sobie podstawy systemu leksykalnego, morfologicznego i fonetycznego języka, jakim posługują się osoby z jego otoczenia, a w następnych latach będzie je tylko doskonaliło. Rozwijają się również umiejętności odbiorcze, dziecko jest w stanie zrozumieć wiele prostych poleceń niepopartych gestami. Potrafi wysłuchać krótkiego opowiadania i pokazać znane przedmioty na obrazku. Pojawiają się głoski syczące: s, z, c, dz, niekiedy nawet pod koniec tego okresu mogą pojawić się głoski szumiące: sz,
ż, cz, dż. Zasób słownictwa dziecka w wieku 3 lat może dochodzić do około 1000 słów.

Okres swoistej mowy dziecięcej trwa najdłużej i kończy się pełnym opanowaniem wymowy pod względem artykulacyjnym. Charakterystyczną cechą tego etapu jest wzrastająca błyskawicznie liczba zadawanych przez dziecko pytań. Taki rodzaj aktywności ma ogromny wpływ na rozwój jego funkcji poznawczych. Dziecko formułując swoje wypowiedzi często korzysta z analogii i neologizmów. Natomiast ze względu na trudności w wymowie niektórych głosek, dziecko konstruuje wyrazy przestawiając sylaby lub głoski. Można zaobserwować w tym okresie zjawisko metatezy i kontaminacji. Są to zjawiska, które prowadzą do tego, że mowa jednych dzieci jest mało zrozumiała i w większym bądź mniejszym stopniu utrudnia komunikację,
a u innych jest zrozumiała i umożliwia porozumiewanie się werbalne.

Dziecko w wieku 3 lat powinno wymawiać wszystkie samogłoski: a, o, e, u, i, y, ą, ę, chociaż możliwe są jeszcze odstępstwa, np. zamiana samogłosek spowodowana niewykształconą sprawnością narządów artykulacyjnych. Wymawia już spółgłoski wargowe; m, mi, b, bi, p, pi; wargowo-zębowe; f, fi, w, wi, środkowojęzykowe; ś, ć, ź, dź, ń; tylnojęzykowe; k, g, ki, gi; szczelinowe ch; przedniojęzykowo-zębowe:
t, d, n, z; przedniojęzykowo-dziąsłowe: l, li; półsamogłoski: j, ł. Mogą pojawić się również spółgłoski przedniojęzykowo-zębowe: s, z, c, dz oraz czasami przedniojęzykowo-dziąsłowe: sz, ż, cz, dż.

Chociaż wiele głosek dziecko w izolacji wypowiada poprawnie to w mowie potocznej trudniejsze są zastępowane łatwiejszymi pod względem artykulacji. Reasumując można stwierdzić, że mowę dziecka 3-letniego charakteryzuje zmiękczanie głosek: s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, głoskami: ś, ź, ć, dź, głoska j lub
ł zastępuje r, zamiast ch występuje f i odwrotnie.

Wymowa dziecka 4-letniego jest już w większości przypadków zrozumiała dla otoczenia, lecz nadal zawiera dużo cech mowy dziecinnej. Utrwalają się głoski: s, z, c, dz, często pojawia się głoska r. głoski: sz, ż, cz, dż dziecko może jeszcze zamieniać na
s, z, c, dz albo ś, ź, ć, dź. Grupy spółgłoskowe natomiast mogą być nadal upraszczane.

Mowa dziecka 5-letniego jest już dostatecznie zrozumiała. Głoski: sz, ż, cz, dż zaczynają się utrwalać
w powtórzeniach, niestety w mowie spontanicznej mogą być nadal zastępowane przez: s, z, c, dz. Głoska
r bardzo często pojawia się dopiero w tym okresie. Grupy spółgłosek nadal mogą być upraszczane, zarówno w śródgłosie jak i w nagłosie.

W wieku 6 lat mowa powinna być już w zasadzie opanowana, niestety często zdarza się wadliwa wymowa głosek: sz, ż, cz, dż i r. Możliwe są kłopoty z wymową grup spółgłoskowych przede wszystkim w wygłosie wyrazu. Taki stan rzeczy może utrzymywać się nawet do 7 roku życia i dłużej.

Mowa jest sprawnością i dlatego trzeba się jej uczyć. Możliwa jest dzięki spójnej aktywności płuc, krtani, podniebienia, gardła, warg i języka, do której dziecko dopiero dorasta. Ucząc się poprawnej artykulacji kolejno opanowuje umiejętność unoszenia języka i dotykania jego środkową częścią do podniebienia twardego. Trochę później uczy się podnoszenia tylnej części języka do podniebienia miękkiego. Następnie przyswaja sobie ruchy zbliżania i zwierania przedniej części języka z górnymi zębami i tworzenia szczeliny. W następnej kolejności uczy się wykonywania wibracyjnych ruchów przednią częścią języka przy dziąsłach. Najtrudniejszą czynnością do opanowania jest przybliżanie i zwieranie przedniej części języka z dziąsłami przy równoczesnym wytworzeniu szczeliny. Nauka poprawnej wymowy jest długotrwałym i złożonym procesem, którego podłożem są uwarunkowania biologiczne (genetyczne predyspozycje takie jak: poziom
i tempo rozwoju psychofizycznego oraz rozwój możliwości poznawczych) jak i środowiskowe (warunki społeczne, w jakich przebywa). Zasadnicze znaczenie ma tutaj jakość oddziaływań – na początku przede wszystkim z osobami dorosłymi, a potem także z innymi dziećmi.